Het is november 2024, en het kabinet-Den Uyl is weer samengekomen. Niet in zijn volle glorie, maar met de kracht van de herinnering en de scherpte van oude discussies. Er zijn nog zeven leden in leven. Vijf schoven aan, soms met wandelstok of rollator als trouwe metgezel, en zoals altijd vlogen de meningen, idealen en anekdotes over tafel. We houden nog steeds vast aan de goede traditie om elkaar een keer per jaar te treffen. Andere voormalige kabinetten doen dat ook. Ministers en staatssecretarissen hebben in de periode van hun kabinet samengewerkt, gestreden voor hun idealen, gebotst over verschillen van opvatting. Ik ken eigenlijk geen andere werkomgeving waar de onderlinge verhoudingen zo intensief zijn als in een kabinet. En dan is het ineens over en gaat ieder zijn of haar weg. Voor sommigen een opluchting en voor anderen een gebroken droom. Meestal komen we in de weken na Prinsjesdag bijeen. Dit keer waren we te gast in het tijdelijke onderkomen van de Eerste Kamer. Een hartelijke begroeting door de Voorzitter van de Senaat en een zeer goed verzorgd diner vielen ons ten deel. De bijeenkomst heeft altijd hetzelfde verloop. Na de uitwisseling van wat persoonlijke feiten komen we al snel in een discussie over actuele politieke kwesties. 

Oude tijden herleven. De energie, de felheid, de verschillen van opvatting: het is er allemaal nog. Joop, jouw leiderschap blijft een inspiratie, zelfs aan deze kleiner wordende tafel. De gesprekken, de tijden herleven —maar bovenal herleeft de vraag: wat was het dat jouw kabinet zo uniek maakte?

Marcel* en Bram*, waren deze keer verhinderd. Dat was jammer want beiden hebben altijd een stevige bijdrage aan de discussie. Marcel vanuit een breed inzicht in politieke ontwikkelingen en Bram vanuit een langjarige ervaring in veiligheidsvraagstukken in brede zin. Wel aanwezig was Martin*, nu vertegenwoordiger van een andere partij en van ons clubje de enige nog actieve politicus. Een senator die zich zeer sterk maakt voor de belangen van ouderen. Michel*, de oudste in ons gezelschap, een man met een brede carrière in tal van nationale en internationale publieke organisaties. Sloot zijn actieve loopbaan af als lector bestuurskunde en specialiseerde zich in vraagstukken van corruptie en integriteit. Jan* een eminent politicus met grote internationale ervaring. Diende meerdere keren als minister en in die rol voorkwam hij in de privatiseringsgolf van de jaren ‘90 dat de drinkwaterbedrijven naar de markt zouden gaan. Waarvoor vandaag hulde. Laurens Jan*, meerdere keren een bestendig en trouw dienaar van de Kroon. Groot inzicht en ervaring in de internationale en vooral de Europese politiek. Ja, ik schoof ook aan, maar daarover geen bijzonderheden.

In iedere bijeenkomst duikt ook de herinnering aan de een of andere gebeurtenis uit onze kabinetsperiode weer op. En dat brengt ook de vraag weer op tafel: wat voor kabinet was het eigenlijk en waarom kwam het er? Om met dat laatste punt te beginnen: er was geen andere meerderheidscoalitie te vinden. De christelijke partijen hebben eigenlijk altijd een voorkeur voor een coalitie met de VVD. “Slechts in uiterste noodzaak” gaat men over tot regeren met de sociaaldemocraten. Welnu, dat moment was na de verkiezingen in 1972 aangebroken. Men kon niet anders. Dat blijft een belangrijke les voor het heden: er moeten stemmen worden gewonnen in het midden om een kans te maken op regeringsverantwoordelijkheid. Verder was de programmatische basis zeer curieus. In het regeerakkoord was de helft van de leden gebonden aan Keerpunt, het gezamenlijke programma van PvdA, D66 en de PPR**. De bewindslieden van de KVP** en de AR** waren gehouden aan hun programma’s. Er waren - onder leiding van formateur Burger allerlei afspraken gemaakt tussen partijen over de omgang met procedures. Veel onderwerpen moesten aan de tafel van de ministerraad tot een compromis worden gebracht. Een taai, tijdrovend en rafelig proces. Maar het belangrijkste was dat een meerderheid in de Tweede Kamer het aantreden van het kabinet Den Uyl steunde en dat ook bijna vier jaar heeft volgehouden. Voor iedere betekenisvolle maatregel van een kabinet is een meerderheid in het parlement nodig. En dat hebben we geweten, want de huid werd duur verkocht.

Joop, achteraf beschouwd zien we dat je kabinet functioneerde in een overgangstijd. De verzorgingsstaat stond in de steigers. De wetgeving was grotendeels voltooid. Maar de eerste energiecrisis had in 1973 en daarna de economie hard geraakt. Klassieke industrieën, zoals scheepsbouw en textiel, raakten op achterstand en de zorgen over werkgelegenheid namen toe. Een tijdperk liep af. Er zat een paradigmawissel aan te komen. Een andere manier van kijken naar en beoordelen van de werkelijkheid. We konden het echter zelf nog niet goed benoemen. Je hebt weleens gezegd dat je kabinet, in de tijd gezien, te laat kwam. Dat is misschien wel juist, maar je hebt het zelf nooit voor het kiezen.

Een van de redenen dat je kabinet het vier jaar heeft volgehouden was de stijl van je leiderschap. Ik bedoel daarmee het volgende. De besluiten van een ministerraad liggen steeds onder een vergrootglas. In het parlement, bij de deelnemende partijen en vooral in de media. Wie trekt aan het langste touw? Wie is de winnaar? Maar waar een winnaar is, is er ook een verliezer. Dat kan een coalitiepartij zijn, maar ook een minister of een staatssecretaris. Jouw kwaliteit was, dat je oog had voor de gevolgen voor de verliezer. Ging praten en zorgen dat je team heel bleef.

Ook wij hebben ook onze momenten van confrontatie gekend. In mijn geval ging dat over het besluit om de ecologische kwaliteiten van de Oosterschelde veilig te stellen door het bouwen van een doorlaatbare dam. Een besluit dat in de coalitie op grote weerstand stuitte bij KVP en AR. In het tweede geval ging het over de leverantie van kernreactormateriaal aan de toenmalige apartheidsstaat Zuid-Afrika. Ik heb twee keer voor de vraag gestaan om het kabinet te verlaten bij een onwelgevallige besluitvorming. In dit geval waren het ecologisch behoud van de Oosterschelde en het afzien van de levering van de kernvaten aan Zuid-Afrika uiterst principiële kwesties. In ons verkiezingsprogramma was het behoud van de Oosterschelde als een prioriteit opgenomen. En leverantie van nucleair gevoelig materiaal aan een door ons fel bestreden apartheidsregering stond haaks op ons beleid. Ik heb toen in beide gevallen met anderen een grens getrokken en aangegeven het kabinet te verlaten als de Oosterschelde definitief zou worden afgesloten en de kernvaten toch zouden worden geleverd. Dat riep een crisissfeer op rond het kabinet, maar soms moet het dreigement van vertrek worden ingezet om te bereiken waarvoor je staat. In beide gevallen kwam het neer op de politieke wil om iets te bevorderen of iets te voorkomen – een open Oosterschelde en geen levering -  kwesties waarin je ultieme politieke verantwoordelijkheid moet nemen. Ik heb toen voor de eerste keer in mijn politieke bestaan geleerd dat je uiteindelijk alleen maar kunt winnen als je ook durft te verliezen.

Maar ik heb ook ervaren dat het ertoe doet hoe de minister-president op kritieke momenten de leden van zijn kabinet bij elkaar brengt en houdt. Luisteren, nieuwe ideeën en argumenten aanleveren, compromissen voorleggen. Joop, je had een groot arsenaal aan bezweringsformules in je koffer. Maar voor alles ging het je om je levensmotto “de boel bij elkaar houden”.

Toelichting

* Marcel van Dam (PvdA), staatssecretaris van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening

* Bram Stemerdink (PvdA), staatssecretaris en vervolgens minister van Defensie

* Martin van Rooijen (KVP), staatssecretaris van Financiën

* Michel van Hulten (PPR), staatssecretaris van Verkeer en Waterstaat

* Jan Pronk (PvdA), minister voor Ontwikkelingssamenwerking

* Laurens Jan Brinkhorst (D66), staatssecretaris van Buitenlandse Zaken

** PPR: Politieke Partij Radikalen, in 1990 opgegaan in GroenLinks

** KVP: Katholieke Volkspartij, in 1980 opgegaan in het CDA

** AR: Anti-Revolutionaire Partij, in 1980 opgegaan in het CDA