Een partij zonder een sterk, eigentijds en goed onderhouden verhaal is als een huis met een stevig fundament dat al te lang geen onderhoud heeft gehad: het kraakt, terwijl de basis er nog altijd ligt. 

Beste Joop, jij begreep dat een krachtig narratief meer is dan wat losse ideeën. Het is een visie die mensen verbindt, hoop biedt en richting geeft. Nu anderen de toon zetten met krachtige verhalen – van marktliberalen tot populisten – staat de sociaaldemocratie voor een keuze: naar binnen blijven staren of opnieuw bouwen aan een inspirerend, bindend verhaal. Hoe ziet dat nieuwe narratief eruit? En wie vertelt het? Ik heb me in dit thema wat meer verdiept, daartoe met name geïnspireerd door een aantal artikelen in Neue Gesellschaft/ Frankfurter Hefte. Een tijdschrift in Duitsland voor politiek en cultuur met een oriëntatie op sociaaldemocraten en linksliberalen.

Een politieke partij kan dus niet zonder een groot en inspirerend verhaal. Of, zoals we dat in deze tijd noemen, een narratief. Dat wist jij als geen ander, Joop! Een goed narratief is dan ook veel meer dan een plan of een programma en meer dan de afzonderlijke elementen. Zo’n verhaal maakt verbindingen zichtbaar, brengt identiteiten bij elkaar, schept samenhang en gemeenschappelijkheid. En het zoekt voortdurend aansluiting bij de tijdgeest. Een sociaaldemocratisch narratief is de uitkomst van een intensief proces. Een proces waarin - stap voor stap - een verhaal met hoopvolle perspectieven voor grote groepen tot stand komt. Tot het moment dat narratief en werkelijkheid elkaar naderen.

Dat was het geval, na de eerste fase van herstel na de Tweede Wereldoorlog, met het ideaal van de verzorgingsstaat. Het resultaat van intensieve studie en debat, een zoektocht naar een nieuwe wereld. Het voorwerk daarvan was jouw WBS-publicatie ‘Om de kwaliteit van het bestaan’. Na verloop van tijd kon de essentie in een leuze worden samengevat: “Eerlijk delen van kennis, macht en inkomen”. Het credo van je kabinet. De verbeelding van een samenleving met kansen voor grote groepen. Het werd onder meer de aanzet tot vernieuwend onderwijs, grootscheepse stadsvernieuwing, wettelijke versterking van de democratie in bedrijven, eerlijker delen van vermogen, een plan voor vermogensaanwasdeling en de koppeling van de laagste inkomens aan de welvaartsontwikkeling. Het bepaalde in belangrijke mate het beeld van het kabinet Den Uyl. 

Een goed narratief is het dragende verhaal voor meerdere generaties. Het maken van zo’n verhaal kun je niet uitbesteden aan een reclamebureau. Het is de vrucht van gezamenlijke bezinning en overtuiging van mensen in een politieke beweging. Ook de evolutie door de jaren heen - de opgeslagen ervaring - speelt hierbij een belangrijke rol. Hoe ziet het er nu uit?

We kunnen er niet omheen: de verhalen van de anderen trekken in deze tijd de aandacht. Van de marktliberalen, met een mengeling van ideeën over individualiteit, de zelfregulerende markten en de hardwerkende Nederlander. Van de populisten waar solidariteit beperkt wordt tot een homogeen volk en ‘eigen volk eerst’. En ook van de groene partijen in hun pleidooi voor een andere omgang met onze natuurlijke hulpbronnen. De redeneringen die hieruit volgen gaan als volgt: Als iedereen zich inspant gaat het ons allemaal beter. Als we de samenleving tegen de komst van de vreemdelingen beschermen, dan verdedigen we onze welvaart. Als we beter met het milieu omgaan zorgen we voor een betere toekomst voor onze kinderen. Het zijn krachtige narratieven die verbinding maken tussen mensbeelden en identiteiten, die op een eigen wijze het individuele welzijn verbinden met actuele problemen. En ten slotte voor de eigen gemeenschap een concreet handelingsperspectief aanreiken. Het zijn verhalen die grote groepen aanspreken.

De kracht van onze strategische boodschap was altijd dat het vooruitgangsgeloof uitstraalde, eerlijk delen voorop stelde en samenhang bracht in de maatschappelijke verscheidenheid. De PvdA lijkt op dit moment een partij zonder een echt bindend verhaal. Sterker, de partij laat toe dat belangrijke bestanddelen van het oorspronkelijke sociaaldemocratische verhaal worden gekaapt door anderen. Bijvoorbeeld ‘de hardwerkende Nederlander’ door Rutte en ‘bestaanszekerheid’ door

Omtzigt of “Wij zijn dé onderwijspartij van Nederland” door D66. Het gaat verder met aanvallen van radicaal rechts op de PvdA als de “linkse kerk” of de “linkse elite”. Frames waarvoor kennelijk in de beeldvorming ruimte bestaat.

Herstel van de maatschappelijke positie en politieke machtsbasis van de sociaaldemocratie ontstaat wanneer er weer een sterk narratief wordt opgebouwd. Een verhaal dat richting geeft aan eigen waarden en de dragers en schragers in de samenleving. Dat de agenda bepaalt en de toon in het debat zet. Dat was, zoals gezegd, na de Tweede Wereldoorlog het verhaal van samen bouwen aan de verzorgingsstaat. Maar dat tijdperk van overleg en samenwerking tussen de overheid en alle belangrijke maatschappelijke geledingen - het corporatieve model - liep ten einde in het begin van de jaren tachtig toen het idee van het marktliberalisme de boventoon ging voeren. En dan met name het streven om de principes van de markt ook leidend te laten zijn in de publieke sectoren. Daarvan zien we nu de scherven en de brokstukken. Ook dat tijdperk loopt af. En wat zijn de contouren van de nieuwe werkelijkheid? Daar ligt de uitdaging voor een nieuw sociaaldemocratisch offensief.

En ook een kans. In het bepalen van de agenda voor het maatschappelijk debat. Dat gaat - in een vluchtige verkenning - bijvoorbeeld over een matiging van ecologisch belastende activiteiten. Maar ook over matiging van inkomens- en vermogensverschillen, een nieuwe economie met vermaatschappelijking van de productie van goederen en diensten, een agenda voor de contouren van een digitale samenleving, gelijkheid in plaats van gelijke kansen, een sterke infrastructuur voor collectieve voorzieningen, bescherming van de publieke ruimte in tal van gebieden, versterking van de gezamenlijkheid, zelfbeheer en zelfbestuur. En ook over de vraag hoe een gezonde financiële huishouding eruit ziet. Een agenda waarin waarden als verantwoordelijkheid en vrijheid, wederkerigheid en solidariteit toekomstbestendig worden gemaakt. Afzonderlijke onderwerpen die samengebracht moeten worden in een nieuw verhaal. Met een sterk narratief kun je in het politieke proces het initiatief nemen en goede compromissen voorbereiden.

De sociaaldemocratie is in essentie een politieke vertaling van ethische waarden, waaraan machtspolitiek steeds moet worden getoetst. Dat was Joop, de rode draad in al je belangrijke toespraken en artikelen. Daardoor was je herkenbaar en overtuigend voor een brede massa kiezers. Het gaat om verhalen die inhoud geven aan een eigentijds vooruitgangsbegrip, die het principe van wederkerigheid zichtbaar maken in de verbinding tussen mensen én die solidariteit bevorderen op basis van lotsverbondenheid.

Die het besef terugbrengen dat wij allemaal verantwoordelijk zijn voor het welzijn van iedereen. En die een hoopvol perspectief bieden op een nieuw samenlevingsideaal. Een samenleving die hoop biedt, maar ook ruimte maakt om verlies te delen. 

In alle opzichten het tegendeel van wat we nu zien op de radicale, rechtse flank. De samenleving heeft behoefte aan zo’n nieuw en groot verhaal. Dat is er niet van vandaag op morgen. Het is een proces waarin velen een rol hebben, in een open gesprek waarin eenieder zich veilig, vrij en welkom voelt. 

Daarbij hebben we dringend de steun nodig van vertellers van het verhaal. Joop, jij was in jouw tijd zo'n verhalenverteller. Iemand die met passie en overgave, maar altijd op basis van degelijke waarneming en feiten, bij velen enthousiasme opriep. Die ons in gepassioneerde toespraken meenam naar een wereld waarin mensen het beste uit zichzelf halen en samen een nieuwe toekomst scheppen. In alle opzichten het tegendeel van de hedendaagse dominante retoriek, waarin bot individualisme en rancune zo’n grote plaats innemen.