Migratie is hét thema waarmee politieke flanken het debat gijzelen. Maar wat zijn de feiten? Hoeveel migranten zijn er werkelijk? En wie profiteert eigenlijk van arbeidsmigratie? Populisten roepen om strengere grenzen, terwijl bedrijven lobbyen voor meer buitenlandse werknemers. Ondertussen blijft een fundamentele aanpak uit. Joop, het is tijd om migratie los te trekken uit retoriek en mythes, en te kijken naar de echte oorzaken en gevolgen.

In de jaren ’70 en ’80 van de vorige eeuw zien we een omslag. Nederland verandert gaandeweg van emigratieland in de richting van een immigratieland. Eerst waren het Italianen en Spanjaarden die op de Nederlandse arbeidsmarkt verschenen. Tijdens jouw kabinet zagen we de komst van de Chilenen op de vlucht voor het Pinochet-regime. En even later kwam een grote groep Surinamers die, na de zelfstandigheid van het land, in Nederland een woonplaats kozen. Het werd het begin van deining in de samenleving en polarisatie in de politiek, waarvan de gevolgen tot nu in alle hevigheid doorwerken.

Ideële armoede is het ideale klimaat voor de opkomst van het rechts populisme. Er is maar één allesoverheersend probleem. En dat moet bij voortduring het debat beheersen. Veel retoriek en voorstellen tot rigoureuze maatregelen. De tragiek is dat het terwille van het voortbestaan van de populistische beweging niet wordt opgelost. Migratie als thema is daarvan een goed voorbeeld. Hoe werkt het? Migratie is de uitkomst van een complexe maatschappelijke ontwikkeling. Maar je kunt het ook terugbrengen tot “profiterende gelukszoekers”. Migratie is in de politiek vandaag de dag een splijtzwam. Je bent voor of tegen. Steeds komen weer dezelfde beweringen terug. Het land zit vol. Meer immigratie geeft nog meer problemen en het zet onze voorzieningen op onaanvaardbare wijze onder druk. Het zijn de argumenten die steeds weer terugkeren en die verhinderen dat het echte verhaal over migratie, de geschiedenis en de veroorzakers niet wordt verteld. En bovenal de dubbelzinnigheid van verschillende groeperingen verhult. Namelijk problemen veroorzaken, zoals bezuinigen op voorzieningen of een falend woningbouwbeleid, en de gevolgen toeschrijven aan migratie. Het is tijd om dieper op het vraagstuk in te gaan. En er is bovendien een hele goede aanleiding.

Ruim een jaar geleden is een boek verschenen, het ‘Ware verhaal over migratie; Hoe migratie echt werkt’ van Hein de Haas, hoogleraar sociologie te Amsterdam. De Haas heeft ruim dertig jaar van zijn carrière besteed aan internationaal onderzoek naar alle aspecten van migratie. De geschiedenis, de oorzaken, de berichtgeving, de beslissingen van beleidsmakers, de mythes en de werkelijkheid. Met een grote kennis van zaken fileert De Haas linkse en rechtse standpunten. Het komt allemaal langs in tweeëntwintig hoofdstukken, die ook goed afzonderlijk kunnen worden gelezen. Over de wereldwijze vluchtelingencrisis, de bedreiging van de verzorgingsstaat, de relatie met criminaliteit, de oorzaken van de mislukking van de integratie, moderne slavenhandel. Maar vooral over de samenhang met de belangrijkste drijfveer van migratie, namelijk de economie en arbeidsmarkt in de landen van bestemming. Het is een rijk document waarin veel opinies, beweringen in het politieke debat op basis van wetenschappelijk onderzoek worden geanalyseerd en bekritiseerd. Voor wie inzicht wil krijgen in het brede vraagstuk van migratie of aan het debat deel wil nemen, een waardevolle bron van informatie.

De centrale stelling van het boek is dat het beleid gedoemd is te mislukken, omdat het deel uitmaakt van de eigenlijke oorzaken van de problemen die het pretendeert op te lossen. Wetenschappelijk inzicht, onderzoek over oorzaak en gevolgen worden genegeerd. Doelbewuste strategieën worden opgezet om de waarheid over migratie te verdraaien. De kritiek van De Haas is herkenbaar. Hoe zit dat?

Joop, het overheersende beeld is dat we in een tijd leven van ongekende massamigratie. Maar is dat in overeenstemming met de feiten? Het percentage internationale migranten is over een langere periode stabiel rond de 3% van de wereldbevolking. Het aandeel van de vluchtelingen van alle migranten ligt tussen de 7 en 12%, wat neerkomt op circa 0,3% van de wereldbevolking. De feiten wijzen erop dat de mondiale migratie niet sterk toeneemt. Wat in dit beeld wel verandert is de positie van Europa. In de twintigste eeuw en direct na de Tweede Wereldoorlog emigreerden veel Europeanen naar de Verenigde Staten, Azië en Afrika. Nu gaat de beweging in onze richting. Vanuit het perspectief van bewoners van de steden waar de immigranten zich vestigen is dit wel een ingrijpende verandering.

Wereldwijd is er dus geen sprake van een snelle en onbeheersbare migratiestroom. Voor zover er sprake is van een toename van het aantal vluchtelingen, heeft dat volgens De Haas veelal als kenmerk een tijdelijke toename van bepaalde conflicten.

Een interessante waarneming is dat emigratie stijgt naarmate arme landen rijker worden en daalt wanneer landen de stap van midden- naar hogelonenlanden maken. Migratie is een intrinsiek onderdeel van ontwikkeling. Migratie is ontwikkeling. Hoger inkomen, beter onderwijs, betere infrastructuur en de capaciteiten en aspiraties verbeteren. Migratie is onderdeel van economische ontwikkeling, verstedelijking en modernisering.

Wat is eigenlijk de grote motor achter de migratie? Zit dat bij de landen van herkomst of in de landen van bestemming? Volgens De Haas is het echte migratieverhaal niet de massale toestroom van illegale immigranten, maar zijn fundamentele veranderingen in de patronen van werving van arbeidskrachten de oorzaak. Er is in de westerse landen een structureel tekort aan arbeidskrachten. En er is sprake van een welbewuste inspanning van bedrijven om arbeidskrachten te werven. De toenemende migratie is een neveneffect van economische groei en welvaart. En de immigratiebeperkingen kunnen niet op tegen de vraag naar arbeid. Migranten vormen in dit verband een flexibel en plooibaar deel van de arbeidsmarkt. Het proces is zichtbaar. De arbeidsmarkten zijn gedereguleerd. De lobby van het bedrijfsleven is volop aan de gang om ruimte te krijgen voor het aantrekken van arbeidsmigranten. Het systeem van malafide koppelbazen, zoals we dat nog kennen uit de jaren ‘60 en ‘70 van de vorige eeuw, krijgt weer volop kans. De voordelen van de arbeidsmigratie zijn voor de werkgevers en de lasten worden afgewenteld op de samenleving. Er is onwil bij de politiek om op te treden. Sterker: vooral rechtse politieke krachten steunen deze ontwikkeling en zwijgen als het gaat om illegale praktijken. De markt is in de praktijk sterker dan de overheid. En die meerderheid in de politiek wil dat zo houden. En hiermee zijn we bij de kern van het vraagstuk.

Migratie moet worden beoordeeld en behandeld vanuit een politiek-ideologische context. Het is een feit dat toenemende liberalisering, groeiende ongelijkheid en dalende financiering van de overheid hebben bijgedragen aan een klasse-geënte woonsegregatie. Met als gevolg vervreemding tussen de economische elite, middeninkomens en arme gezinnen. We wonen in meer raciaal gemengde wijken. Hier zien we de meest schrijnende voorbeelden van armoede, die de kansarme migranten en gemarginaliseerde witte groepen mensen het meest raakt. Dit leidt in de woorden van De Haas tot ‘gepolariseerde stadsgeografie’. Echter, wat op het eerste gezicht een raciale scheidslijn is, is in toenemende mate een sociaal economische scheidslijn. Dat geeft volgens De Haas aan dat we het debat over segregatie niet los kunnen voeren van een breder debat over ongelijkheid. En, Joop, terugkijkend zie ik dat we er in het verleden naast hebben gezeten met de verwachting dat veel migranten na verloop van tijd weer zouden terugkeren naar het land van herkomst. Daardoor is een stevig beleid gericht op integratie, het daadwerkelijk accepteren van de migrant als volwaardig medeburger, niet tijdig van de grond gekomen.

Nergens wordt overtuigend aangetoond dat migratie een probleem is voor de werkgelegenheid of loonstagnatie. Het probleem van de sociale huisvesting is niet immigratie, maar de beschikbaarheid van sociale woningen. De voorzieningen van de verzorgingsstaat worden niet ondermijnd door migratie maar door bezuinigingen. Het zijn juist de migranten die grote delen van de zorg overeind houden. Het is niet waar dat migratie tot meer criminaliteit leidt. Er is wel een serieus probleem met tweede- en derdegeneratie migranten. En we moeten onze ogen niet sluiten voor die kant van de zaak.

De voordelen van migratie zijn voor de middengroepen klein tot afwezig. De welgestelden profiteren het meest en hebben geen deel aan de ergernissen en spanningen. Per saldo vergroot migratie de omvang van de economie, zowel voor wat betreft de productiviteit als het aantal banen.

Joop, er is geen twijfel dat migratie ook naar de toekomst deel zal blijven uitmaken van een vergrijzende samenleving die toch wil vasthouden aan het welvaartsniveau en zorg voor mensen. Daarvoor zal de politiek wel een paar dilemma’s tot een oplossing moeten brengen. Zoals een vergrijzende samenleving die zonder migratie de welvaart niet kan behouden, maar gelijktijdig de welvaart ook bedreigd ziet door migratie. En open grenzen, voorwaarde voor een globale economie, gaan niet samen met de grenzen dicht. We komen voor pijnlijke tegenstellingen tussen humaniteit en veiligheid. En er wordt veel beleid gevraagd. En belangrijk is daarbij dat de overheid overtuigend en zonder rancune in staat is controle uit te oefenen op migratie. En een vluchtelingenbeleid voert volgens de internationale verdragen waartoe we ons gecommitteerd hebben. Om een paar dingen te noemen: strenge regulering rond de arbeidsmarkt, versterking van de Europese samenwerking rond migratie zoals nu in de pijplijn zit en een Green Card eigen stijl. Voor illegale immigratie of anderszins sabotage van de door het parlement vastgestelde regels is geen plaats.

Symboliek en perceptie tellen in de politiek. De roep om harde maatregelen geven de indruk van bestuurlijke vaardigheid en doortastendheid. Grote woorden, kleine daden. In werkelijkheid verhult het onmacht en de ware aard. Het debat is vergiftigd en een ding is duidelijk: De flanken in de politiek brengen de vraagstukken van migratie en immigratie niet tot een duurzame oplossing. Daarvoor zal een appèl op de redelijke krachten in het centrum een voorwaarde zijn.

Joop, we kunnen concluderen: Hein de Haas heeft een belangrijk boek geschreven. En jij zou ongetwijfeld als commentaar hebben: lezen!