Wat en waar is het politieke midden? Een vraag van alle tijden. Misschien kunnen we die nog het beste beantwoorden vanuit de vraag hoe kiezers en partijen zichzelf plaatsen op een schaal van uiterst links naar uiterst rechts. En dan zie je vandaag dat de kiezer een voorkeur voor rechts heeft. In het politieke landschap is echter ook een ander proces op gang gekomen. En dat was echt anders in de tijd dat wij samenwerkten. De partijen rechts en links van het midden – zoals het CDA, D66 en de PvdA – hebben electoraal zwaar ingeleverd. De gezamenlijke partijen links van het midden zijn in hun geheel verzwakt. Populistisch rechts heeft de wind in de zeilen gekregen. Dat zie je terug in de huidige coalitie, die zichzelf trots het stempel van een rechtse meerderheid geeft en daarnaar wil handelen.

Het politieke stelsel met grote volkspartijen vormde altijd een belangrijke schakel in het politieke midden. Maar dat stelsel heeft aan kracht verloren, En dat is niet zonder risico voor de stabiliteit van de democratie.

Joop, jij zou de eerste zijn om aan te geven dat we een slag dieper moeten zoeken naar onderliggende sociale en economische factoren.

De markt - concurrentie en efficiëntie - is een groot thema in nagenoeg alle sectoren in de samenleving. Het gevolg is dat wedijver voorrang krijgt boven samenwerken. En er is groei van ongelijkheid en verlies aan solidariteit. Daarbij komen de overal waarneembare versnelling, digitalisering, toenemende wereldwijde onderlinge afhankelijkheid en open grenzen. Dit totale complex aan factoren heeft de sociale verhoudingen onder sterke spanning gezet. En is er mede oorzaak van dat in een open en sterk competitieve omgeving voortdurend nieuwe ongelijkheid ontstaat. Dalen op de maatschappelijke ladder, uitval en uitsluiting gaat in deze context veel sneller dan sociale opwaartse mobiliteit. De risico’s nemen toe, evenals onzekerheid en ongelijkheid. Vandaag heb ik nog werk, een inkomen en een huis. Haal ik het eind van de maand. Maar hoe is dat morgen en overmorgen? Blijven er kansen voor mijn kinderen? De winnaars en de verliezers worden zichtbaar. Er is nauwelijks onderlinge verbinding.

Het pessimisme groeit en ook het ressentiment, haat en wrok dus. Bij een grote groep mensen is behoefte aan bescherming tegen onzekerheid en het wegvallen van voorzieningen. Maar er is ook boosheid en verzet tegen de elite, die verantwoordelijk wordt gehouden voor het verlies aan bestaanszekerheid. De klimaatcrisis en de noodzakelijke ingrepen om de opwarming van de aarde tegen te gaan vergroten de tegenstelling tussen mensen. Enerzijds zijn er de mensen die zich zorgen maken over het einde van de wereld, anderzijds is er een groep die bang is dat ze met het budget het eind van de maand niet haalt.

Hoe stoppen we het verder uit elkaar drijven? En kunnen we in de dynamiek van vandaag populair gezegd “de boel bij elkaar houden”? Joop, jij wierp die vraag in de jaren ‘80 al op. Je voelde wat er in aantocht was. Je wist wat er op het spel stond, namelijk een dreiging van het uiteenvallen van een gemeenschap. Wat ik in de politiek nu mis is wat jij in dit soort situaties vaak deed, namelijk schrijven en zoeken naar richting. Want we zijn nu - na veertig jaar - nog steeds bezig met een antwoord.

Hoe brengen we weer een beetje samenhang in de verscheidenheid? Hoe krijgen we het idee van eerlijk delen weer op de politieke agenda? En wie gaat dat doen? Wat zijn de rol en betekenis van de sociaaldemocratie in dit proces? Niet scherpslijpen of onbereikbare doelen stellen, maar ook niet lukraak in doelen en programma’s opschuiven naar het midden.

De opgave is vanuit eigen inzichten en overtuiging oplossingen zoeken met andere constructieve democratische partijen. In een poging tot herstel van de scheuren in de samenleving moet alles gedaan worden om de burger weer controle te geven over de essentiële dingen in het leven. En daarnaast de ontwikkelingen in de samenleving voorspelbaar en overzichtelijk te maken. Het compromis dat nodig is voor de beëindiging van het sociale conflict kan alleen langs de lijn van afbouw van onzekerheid, ongelijkheid en afhankelijkheid. En door de onderlinge solidariteit en wederkerigheid weer een centrale plaats te geven. Maar kunnen we ook wat meer waardering voor elkaar opbrengen? Zeker voor de mensen die het zware en gevaarlijke werk doen? Met een dienstbare en gezaghebbende overheid die soeverein verantwoordelijkheid neemt voor een goede infrastructuur op het gebied van de sociale verhoudingen en die in een onzekere wereld staat voor een waardig bestaan. En geheel in de context van deze tijd een overheid die een humane, rechtvaardige en solide migratiepolitiek voert met respect voor de internationale verdragen. Ook hier is wederkerigheid geboden. Vestiging in een land veronderstelt naleving van de regels en het leveren van een bijdrage aan welvaart en welzijn.

Voorts, niet te vergeten, voor een inspanning tot herstel van verbinding: taal doet ertoe. Links moet zich niet laten provoceren door repressieve uitlatingen van extreemrechts. Want er is een groot verschil tussen extreemrechts en de bewegingen direct links en rechts van het politieke midden: ga je problemen oplossen om vervolgens als gemeenschap verder te kunnen? Of heb je de problemen nodig om als politieke, activistische, extreemrechtse beweging verder te kunnen?