Gebrek aan reflexie in visie laat kansen liggen voor electoraal herstel
Frans Timmermans publiceerde op 6 april “Een nieuw hoofdstuk voor Nederland” als persoonlijke visie ter onderbouwing van zijn pleidooi voor het opheffen van de Partij van de Arbeid en het fuseren met GroenLinks in een nieuwe partij. Rob Oudkerk en Fouad Sidali, uitgesproken supporters van Rood Vooruit, reageren.
De uiteenzetting van een krachtig toekomstbeeld voor Nederland verdient waardering, zeker waar het visiestuk in zijn inspiratie en intentie sociaaldemocratie ademt.
Welk draagvlak hiervoor bestaat in de beweging naar de voorgestelde fusie met GroenLinks zal, gezien het voorstel dat aan het congres is voorgelegd, pas ná het besluit over de vorm van de samenwerking duidelijk worden. Dat is bij fusies een (zeer) ongebruikelijke route.
Belangrijker nog is de vraag hoe potentiële kiezers overtuigd zullen raken dat er lessen zijn geleerd uit het verleden. Er is vooralsnog geen aandacht of analyse besteed aan de redenen waarom velen van hen ons “verlaten” hebben of ons ook nu niet willen steunen, waardoor ook niet plausibel wordt gemaakt waarom deze visie en deze fusie daar een trendbreuk mee zouden veroorzaken.
Daarmee laat deze visie kansen liggen voor electoraal herstel.
De voornaamste redenen dat kiezers zich niet meer thuis voelden bij ons was dat wij in en na de kredietcrisis tijdens Rutte 2 akkoord gingen met maatregelen die de kloof tussen arm en rijk vergroot hebben: wij lieten onze beginselen van kloven dichten los. Op sociaal-cultureel terrein ontkenden en vermeden we ondertussen het thema migratie en ontkenden het verlies aan draagkracht in de samenleving: de kiezer hoorde van ons geen duidelijk standpunt. Toen de PVV beide thema’s tot hoofdthema maakte, werden ze vrijwel meteen de grootste partij.
Een visie zonder degelijke analyses riskeert los te raken van de werkelijkheid.
Hieronder een aantal belangrijke inhoudelijke elementen die ontbreken:
Economische analyse
Het stuk mist een concrete analyse van de Nederlandse economie. Recente gegevens tonen een bescheiden groei van 0,4% in 2024 en een verwachte 1,3% in 2025. Deze matige groei vormt de achtergrond waartegen ambitieuze plannen zoals het Toekomstfonds van 25 miljard euro moeten worden beoordeeld. De visie zou moeten verduidelijken hoe economische groei verder gestimuleerd kan worden zonder de sociale en ecologische doelstellingen te compromitteren.
Ongelijkheidsanalyse
Hoewel de visie spreekt over toenemende ongelijkheid, ontbreekt meer precisering die zou helpen om duidelijker aan te geven wie waarop kan rekenen. Nederland kent een groeiende kloof tussen de bovenste en onderste 10% van de inkomenspiramide. De visie zou moeten inzoomen op de structurele oorzaken van deze ongelijkheid, zoals stagnerende mediane inkomens en nieuwe kwetsbare groepen (zoals ZZP'ers en éénverdieners), zodat verdere sociale ongelijkheid kan worden afgewend.
Klimaat- en energieanalytische onderbouwing
De resultaten van het huidige klimaatbeleid vereisen een grondiger analyse. Hoewel emissiereducties zichtbaar zijn dankzij energiebesparing en hernieuwbare energie, is de verdeling van lasten en baten ongelijk. Een gefundeerd plan voor een sociaal rechtvaardige energietransitie zou data moeten bevatten over energiearmoede en de onevenredige lasten voor lagere inkomensgroepen, zodat verdere sociale ongelijkheid in deze kan worden afgewend. Ook duidelijke keuzes liggen Europees voor: zijn we voor of tegen Europees klimaatbeleid zonder Nederlandse optopping?
Demografische en migratie-analyse
De visie spreekt over migratie sturen, maar mist een concrete analyse van de huidige situatie. De Nederlandse bevolking groeit vrijwel uitsluitend door migratie (89.000 netto in de eerste negen maanden van 2024. Een volledige analyse zou de verschillende vormen van migratie (arbeids-, studie-, gezinsmigratie en asiel) uitsplitsen en de economische, sociale en demografische impact ervan analyseren. Keuzes ontbreken: welke restricties zijn wij voor? Zijn we voor of tegen het Europees migratiepact?
(Den Uyl (PvdA) kondigde in 1974 al een restrictie van gastarbeiders aan omdat hij zag dat de draagkracht in de samenleving afnam)
Wooncrisis en ruimtelijke uitdagingen
De visie benoemt woningbouw als prioriteit maar mist een analyse van de structurele problemen in dit domein. De woningbouw wordt belemmerd door langdurige gemeentelijke procedures (gemiddeld 6 jaar), tekort aan betaalbare bouwgrond, en vooral de stikstofproblematiek die ook nog tot 145.000 geplande woningen bedreigt. Voeg dit bij het tekort van 400.000, en de woningcrisis is massaal.
Een volledige analyse zou ook de spanning tussen ruimteclaims voor wonen, natuur, landbouw en energie moeten adresseren, waardoor keuzes (stikstof boven woningbouw of andersom) helder kunnen worden gemaakt.
Politiek vertrouwen en polarisatie
Een diepere analyse van het dalende vertrouwen in de politiek is noodzakelijk.
Dit weerspiegelt een bredere crisis in het politieke systeem die vraagt om structurele oplossingen.Genoemde cijfers weerspiegelen een bredere crisis in het politieke systeem die vraagt om structurele oplossingen. De visie zou moeten analyseren hoe de kloof tussen burgers en politiek concreet overbrugd kan worden, los van partijpolitiek. Daarbij is het essentieel om te kijken naar de oorzaken van dit wantrouwen: een gevoel van onvoldoende vertegenwoordiging, gebrek aan transparantie in besluitvorming en de afstandelijke, technocratische aard van het politieke debat.
Om vertrouwen te herstellen, moet beter en meer worden geïnvesteerd in burgerparticipatie, betere communicatie over beleid en het versterken van lokale democratie. Daarnaast kan het helpen om politieke processen inzichtelijker en toegankelijker te maken, bijvoorbeeld via deliberatieve democratie of burgerpanels. Er is vaker aandacht voor gevraagd maar het blijft teveel bij woorden.
Internationale positie van Nederland
De visie spreekt over internationale samenwerking maar mist een concrete analyse van Nederland's veranderende positie in Europa en de wereld. De geopolitieke verschuivingen, waaronder de verminderde betrouwbaarheid van de VS als partner en de groeiende economische concurrentie met China, vereisen een duidelijker standpunt over hoe Nederland haar economische, veiligheids- en klimaatbelangen kan waarborgen. Daarom moet duidelijk worden of de nieuwe partij zich ongedeeld bij de Europese fractie van sociaaldemocraten aansluit of lid wordt van de groene Europese familie.
De visie benadrukt de noodzaak van samenwerking tussen GroenLinks en de PvdA, maar biedt onvoldoende argumenten waarom deze visie niet door de PvdA alleen in coalitieverband met middenpartijen en bij voorkeur ook GroenLinks gerealiseerd zou kunnen worden. Er zijn gerede argumenten waarom de PvdA zonder fusie met GroenLinks in staat zou moeten zijn/ beter in staat zou zijn om deze visie te verwezenlijken:
Historische kracht van de PvdA
De PvdA heeft een lange geschiedenis van het realiseren van progressieve veranderingen, zoals het opbouwen van de verzorgingsstaat en het bevorderen van sociale rechtvaardigheid. Deze successen tonen aan dat de partij bestuurlijk zelfstandig in staat is om grote maatschappelijke veranderingen te bewerkstelligen, zonder afhankelijk te zijn van een fusiepartner.
Overlapping in idealen
De visie legt sterk de nadruk op sociaaldemocratische waarden zoals herverdeling van kennis, macht en inkomen, en het versterken van publieke voorzieningen. Dit zijn kernwaarden die al diep verankerd zijn in de PvdA. De groene idealen die worden toegevoegd, zoals klimaatbeleid, kunnen geïntegreerd worden in de bestaande partij agenda zonder dat een fusie noodzakelijk is.
Behoefte aan een duidelijke identiteit
Een fusie kan leiden tot vervaging van de identiteit van beide partijen. Fusies in de private en publieke sektor te over die dat bewijzen. Een fusie dwingt tot één lijn. Bij fusie zullen compromissen moeten worden gesloten die ertoe kunnen leiden dat lange termijn ambities op het gebied van sociaal beleid of klimaat worden afgezwakt om iedereen binnenboord te houden, waardoor verwatering van een sociaal- democratische grondslag kan ontstaan. Voor veel zwevende kiezers is het belangrijk dat partijen herkenbaar blijven in hun standpunten en prioriteiten. Dit is ook het wezenskenmerk van het Nederlandse parlementaire stelsel dat zonder kiesdrempel ruimte biedt voor de vertegenwoordiging van een verscheidenheid aan meningen met daarin besloten de opdracht om ná verkiezingen coalities te vormen. De PvdA kan zich sterker positioneren als een verbindende progressieve partij door haar eigen koers te varen en haar eigen identiteit te behouden. Hoe duidelijker de identiteit, hoe aantrekkelijker een beweging wordt: dat laat onverlet dat prima is samen te werken met andere bewegingen met een duidelijke (andere) identiteit. Het hijsen van drie vlaggen (rood, groen en regenboog) is in zichzelf al een vervaging van de identiteit. Gaat dit oude en nieuwe kiezers overtuigen?
Organisatorische uitdagingen bij fusie
Fusies brengen altijd organisatorische complexiteit met zich mee, zoals verschillen in cultuur, strategie en prioriteiten. Dit kan afleiden van het daadwerkelijk realiseren van beleidsdoelen. De PvdA kan haar energie beter richten op het versterken van haar eigen organisatie en boodschap, omdat het huidige politieke klimaat en de huidige politieke macht haaks staan op sociaal democratisch beleid en met alle energie moet worden bestreden.
Electorale haalbaarheid
Er is geen enkel overtuigend bewijs dat een fusie significant meer zetels zal opleveren dan afzonderlijke partijen. In recente peilingen blijkt dat de gezamenlijke zetelwinst beperkt blijft, wat suggereert dat de electorale voordelen van een fusie mogelijk overschat worden. En, zoals de geschiedenis met Joop den Uyl als succesvolle lijsttrekker heeft geleerd, de grootste partij levert niet automatisch de premier. De kernopdracht is dat breed centrum-links voldoende sterk voor de dag komt om exclusieve coalitievorming op rechts te kunnen voorkomen.
Samenwerking zonder fusie
De huidige samenwerking tussen GroenLinks en de PvdA in parlementaire fracties laat zien dat gezamenlijke actie mogelijk is zonder formele fusie. Dit model kan worden voortgezet of uitgebreid zonder dat beide partijen hun onafhankelijkheid hoeven op te geven. Waarom niet eerst ruimte bieden aan een vorm van federatie om het beste van twee werelden en twee ledenpartijen bij elkaar te brengen en te houden?
De richting van dit visiedocument -het verhaal komt dichterbij de sociaaldemocratie dan tot op heden- roept zelfs de vraag op de genoemde punten in het visiedocument niet eerder zonder dan met fusie met een partij met een ander paradigma kunnen worden gerealiseerd.
Conclusie:
Waarom deze visie niet exclusief afhankelijk is van een fusie
De visie bevat geen enkel uniek element dat alleen via een fusie gerealiseerd kan worden. De PvdA beschikt over voldoende ideologische basis, organisatorische capaciteit en historische ervaring om voor de uitvoering van deze plannen en de hiervoor noodzakelijke electorale steun zelfstandig én samen met GroenLinks op te trekken. De brede waaier van progressieve krachten zal beter in staat zijn kiezers uit verschillende hoeken en gaten aan te spreken en daarmee meer gewicht in de schaal te leggen dan een fusiepartij die met meer zetels over links minder opties heeft om de rechtse meerderheid uit te dagen.